(Fr.) Hildebrand, un paysan, a tué un compagnon et caché son forfait. Condamné au supplice de la roue, il refuse, par désespoir, de se confesser. Le prêtre, nommé Bertolphe, lui demande alors de lui apparaître après la mort et annoncer son sort. Comme promis, Hildebrand lui apparaît pour lui annoncer sa damnation éternelle et le menacer de l'enfer car il exerce son ministère sans avoir été ordonné prêtre. Celui-ci, terrifié, se fait moine. L'abbé de monastère aperçoit sa science et son éloquence, et demande en vain au pape Innocent III son ordination. Peu de temps après, la main de Bertolphe pourrit et il meurt, puni en cette vie, pour, comme l'on peut espérer, ne pas subir la punition éternelle.

CAPITULUM VI De Hildebrando latrone impoenitente, et poena eius post mortem.

Recitavit mihi frater Bernardus monachus noster de quodam homine, divitis cuiusdam villico, qui graviter satis cecidit, et post lapsum surgere non voluit. Et ideo forte non voluit, quia non potuit. Revera non potuit, quia donum contritionis in corde non fuit. Nomen homini Hildebrandus, habitans in villa quadam Dioecesis Traiectensis, quae dicitur Holchoim. Die quadam silvam cum alio quodam convive suo intravit, quem, suadente diabolo, cum soli essent, occidit. Fuerant aliquando inter eos inimicitiae; sed tunc temporis penitus erant sopitae. Reverso Hildebrando in villam, interrogabant eum amici occisi, ubi esset. Qui respondit: Nescio. Exspectantibus illis die illo et altero, cum non rediret qui iam redire non potuit, suspectum habentes iam dictum Hildebrandum propter antiquas inimicitias, coram iudice in causam traxerunt, crimenque homicidii imposuerunt. Quo timide negante, coepit ipsa facies eum prodere, et cum instantibus illis iam negare non posset, confessus est quia hominem occidisset. Statim data super eum sententia, poenae rotali adiudicatus est. Cumque duceretur ad mortem, sacerdos eiusdem villae, nomine Bertolphus, eum alio sacerdote, qui vocabatur Johannes, germano fratris supradicti Bernardi, et advocato villae, utpote aliquando virum honestum, traxerunt in partem, satis diligenter eum monentes de confessione atque contritione cordis. Et quia miser homo per se surgere non potuit, nec manum in se sublevantem sensit, miserabiliter respondit: Quid mihi possent ista prodesse? Homo enim damnatus sum. Revera respondit sicut homo induratus et desperatus, similis illi qui dicebat: Maior est iniquitas mea, quam ut veniam merear. Et ait illi sacerdos: Adiuro te per Patrem et Filium et Spiritum sanetum, ut infra hos dies triginta mihi appareas, et sine omni periculo vitae meae de statu tuo me certifices. Respondit: Si mihi licuerit, libenter hoc faciam. Sicque rotali poena plexus, de tormento corporis transivit ad tormentum aeternae damnationis. Nocte quadam infra statutum tempus, Bertolpho dormiente in stratu suo, tantus esse coepit circa domum fragor arborum, tam vehemens flatus ventorum, ut ipsa animalia stuperent, et vix suis loris infra claustra stabuli retineri possent. Expergefactus Bertolphus, respexit ad ostium domus, et ecce ianuae quasi vi ventorum impulsae aperiebantur, viditque Hildebrandum in camino ardente residentem, sibique celerius propinquantem. Territus autem supra modum, se signavit, et ut staret sub invocatione divini nominis praecepit. Ecce hic sum sicut promisi, inquit. Sciscitante illo de statu suo, respondit: Aeternaliter damnatus sum, aeternisque incendiis propter desperationem maxime deputatus. Si secundum tuum consilium egissem poenitentiam, per poenam temporalem evasissem aeternam. Non enim punit Deus bis in idipsum. Hoc autem scito, quia si non fuissem vivus a te adiuratus, ne tibi mortuus nocerem , malo tuo huc advenissem. Consulo tibi, ut vitam tuam emendes, ne post hanc vitam similem poenam recipias. Erat autem idem Bertolphus sacerdos nomine, non re. Nam usque ad illud tempus sine ordine presbyterii celebraverat. Qui cum adhuc miserum amplius interrogare vellet, respondit: Non licet mihi hic diutius morari, quia multi daemones foris ante ostium praestolantur reditum meum. Hoc dicto, statim impulsus et expulsus cum stridore et ululatu maximo, ab eo discessit, transiensque secus stabulum, animalia, sicut prius, in stuporem et commotionem convertit. Bertolphus vero timore tam horrendae visionis saeculum deseruit, et in domo quadam ordinis nostri, quae vocatur Hersethusin, religionis habitum suscepit. Abbas loci ilius, eo quod intellexisset eum virum esse literatum et eloquentem, ut ei ad ordines liceret accedere, satis apud dominum Papam Innocentium laboravit, sed obtinere non potuit. Ante hoc biennium, sicut mihi retulit Prior de Campo, in manu, quam extenderat temere ad arcam Dei, morbo, qui anthrax dicitur, punitus est. Quae cum ei, quasi pro remedio, eo quod morbus serpens sit, abscideretur, nihil illi profuit, imo dolori dolor additus, mortem eius potius acceleravit. Voluit eum Deus, ut spero, punire in praesenti, ne puniret in futuro. Ecce iste villicus cecidit, et non surrexit. Si non cecidisset, nequaquam damnatus fuisset.
NOVICIUS: Ex huius poena perpendo, quam periculosum sit in mortali manere peccato.
MONACHUS: Scias non solum esse periculosum, sed et damnosum. Periculosum est, quia sicut febris acuta se habet ad mortem, ita mortale peccatum ad gehennam; damnosum autem, quia quicquid interim peccator boni facit, totum perdit. Nihil inde aeternae mercedis cousequitur.
NOVICIUS: Quaero etiam, utrum casus sit ex culpa hominis peccantis, vel ex occasione gratiae recedentis?
MONACHUS: Nequaquam homini subtrahitur gratia, nisi prius praecedat culpa; alioquin merito refunderetur peccatum in auctorem gratiae Deum.
NOVICIUS: Placet quod dicis.
MONACHUS: Delectat te audire adhuc de alio quodam misero, qui propter suam calpam poenam sibi in gehenna praeparatam vidit, atque ab inferis rediens, poenitere contemsit?
NOVICIUS: Etiam.