(Fr.) Un riche usurier mourant promit à l’abbé bénédictin qui allait le confesser de lui léguer tous ses biens si l’abbé acceptait d’être le garant de son âme. L’abbé accepta. Alors que les frères chantaient autour du corps, anges et diables s'affrontèrent à coup de versets de psaumes au sujet du salut de son âme. Les anges obtinrent à la fin l’âme du pécheur qui avait fait preuve d’une réelle contrition attestée par ses restitutions et des larges aumônes.

CAPITULUM XXXI De contentione sanctorum angelorum cum daemonibus pro anima cuiusdam usurarii contriti.

Retulit mihi senex quidam sacerdos et monachus nigri ordinis, natione Saxo, rem memoria dignissimam de quodam usurario. Nec constat mihi, si scripta sit. Dixit quendam fuisse usurarium divitem nimis, qui diversarum ecclesiarum thesauros loco pignoris tenebat. Cuius cor cum esset inexplebilis avaritiae, percussus est peremtoria infirmitate. Tunc primum in se reversus, licet sero, considerare coepit pondus usurae, tormenta gehennae, difficultatem poenitentiae. Et vocans ad se quendam nigri ordinis Abbatem sibi familiarem, dixit ei: Domine, graviter infirmor, non possum aliquid de rebus meis ordinare, neque usuras acceptas restituere; si volueritis de anima mea Deo reddere rationem, peccatorum meorum mihi promittere absolutionem, omnia bona mea, tam mobilia quam immobilia, potestati vestrae subiiciam, ita ut de illis quod vobis visum fuerit faciatis. Cernens Abbas hominem contritum, et vere poenitentem, respondit: Ego deliberabo. Festinansque ad Episcopum, verba usurarii ei exposuit, et quid consuleret inquisivit. Respondit Episcopus: Bonum mihi videtur, ut pro anima eius spondeas, ut substantiam suscipias, ita dumtaxat, ut Ecclesiae meae thesaurum mihi restituas. Mox Abbas ad aegrum rediens, ait: Ego deliberavi, ut bona tua suscipiam, et pro peccatis tuis Deo spondeam. Respondit infirmus: Nunc consilium meum est, ut allatis curribus, omnia mea prius efferas, et me novissime tollens, nullum patieris impedimentum in efferendo. Habebat enim duas arcas plenas auri et argenti, pignora etiam plurima in vasis, libris, variisque ornamentis; frumentum, vinum et supellectilem multam, pecoraque infinita. Tunc Abbas prius omnibus praemissis, novissime in gestatorio ponens infirmum, properavit ad monasterium. Sed mox ut ille monasterium intravit, spiritum exhalavit. Abbas vero, non immemor sponsionis, in quantum potuit usuras restituit, plurimas pro illius anima largiens eleemosynas. Residuum in usus fratrum convertit. Positum est corpus in oratorio, choris psallentium circa illud ordinatis. In ipsa nocte, cum fratres attentius psallerent, quatuor tetri spiritus apparentes, feretrum a parte sinistra circumstabant. Quibus visis, territi fratres, omnes, excepto uno seniore, fugerunt. Et ecce totidem angeli sancti contra quatuor daemones a parte dextera se ordinabant. Moxque is, qui primus inter daemones videbatur, in illud Davidicum erupit: Dixit insipiens, ut delinquat in semetipso; non est timor Dei ante oculos eius ; hoc in isto homine impletum est. Alter dixit: Quoniam dolose egit in conspectu eius, ut inveniatur iniquitas eius ad odium. Cui tertius subiunxit: Verba eius iniquitas et dolus; noluit intelligere, ut bene ageret. Quartus dixit: Iniquitatem meditatus est in. cubili suo; astitit omni viae malae, malitiam autem non odivit. Tunc simul omnes dixerunt: Si Deus iustus est, et verba eius vera, homo iste noster est, quia omnium horum reus est. Responderunt sancti angeli: Si contra eum carmen Davidicum profertis, procedite. Dixerunt daemones: Ista nobis sufficiunt ad eius danmationem. Ad quod angeli responderunt: Ex quo vos tacetis, nos incoepti Psalmi residua proferemus. Ait itaque primus: Domine, in coelo misericordia tua, et veritas tua usque ad nubes. Cui secundus adiecit: Justitia tua sicut montes Dei; iudicia tua abyssus multa. Tertius vero: Homines et iumenta salvabis, Domine, quemadmodum multiplicasti misericordiam tuam, Deus. Cumque quartus subiunxisset: Filii autem hominum in tegmine alarum tuarum sperabunt; simul in hanc vocem eruperunt: Quia Deus iustus est, et scriptura solvi non potest, filius hic hominis noster est, ad Dominum confugit, ad Dominum ibit, quia sub tegmine alarum illius speravit. Inebriabitur ab ubertate domus eius, qui se lacrimis contritionis inebriavit; et torrente voluptatis suae potabit eum: quoniam apud ipsum est fons vitae; et in lumine eius videbit lumen. Ad hanc vocem daemonibus confusis et obmutescentibus, coelestes nuncii animam contriti peccatoris tollentes, illis sociaverunt, de quibus Salvator in Evangelio dicit: Gaudium est in coelo angelis Dei super uno peccatore poenitentiam agente.
NOVICIUS: Quid amplius profuit huic usurario, eleemosynae, an contritio?
MONACHUS : Hoc secure dico, quia si contritio defuisset, modicum illi eleemosyna profuisset. Vis audire quantum Deus acceptet eleemosynas usurarii ?
NOVICIUS: Volo et desidero.